Zamek Książąt Oleśnickich
Zamek książęcy - film
Zamek Książąt w Oleśnicy - informacje
Zamek książęcy (inne nazwy zamek książąt oleśnickich, zamek oleśnicki lub po prostu zamek w Oleśnicy) jest najcenniejszym zabytkiem architektonicznym Oleśnicy, jednym z największych i najlepiej zachowanych zamków na Dolnym Śląsku. Jednocześnie najmniej znanym. W swojej historii istniał w postaci średniowiecznego grodu, zamku gotyckiego, renesansowej rezydencji książęcej, podlegającej wielokrotnym modernizacjom.
Widok na zamek ze stawów (Wały Jagielońskie)
Gród książęcy
W XIII w. na miejscu obecnego zamku istniał gród. Stał on na wzniesieniu otoczonym przez rozlewiska rzeki Oleśnicy i zapewne wykopaną fosę. Można sądzić, że otaczał go wał ziemno-drewniany z palisadą, z jedną bramą i mostem nad fosą. Po lokacji Oleśnicy (1255 r.) jego ranga wzrasta, a po 1294 r. staje się granicznym grodem księstwa głogowskiego. Wtedy w celu zwiększenia jego zdolności obronnych wymurowano cylindryczną wieżę. Po powstaniu księstwa oleśnickiego (1312-1313 r.) gród mógł być siedzibą księcia oleśnickiego Bolesława.
Zamek książąt piastowskich
Po 1323 r. kolejny książę oleśnicki Konrad I ostatecznie przenosi się do Oleśnicy i zaczyna przekształcać gród w zamek. Zastępuje wał ziemny wysokim ceglanym murem obronnym. Zamiast drewnianych, budowane są murowane zabudowania mieszkalne, reprezentacyjne i gospodarcze. Zamek mógł mieć postać pokazaną na poniższym rysunku.
Z zachodniej strony zamku stał reprezentacyjny dom mieszkalny, z trzech pozostałych – znajdowały się mury kurtynowe. W północnym murze umieszczono wjazd do zamku, a obok w narożu stała cylindryczna wieża. W drugim narożu umiejscowiona była wieża na rzucie prostokąta. W zamku zamieszkiwali do 1492 r. książęta oleśniccy.
Zamek za panowania Podiebradów
Po 1495 r. zamek zasiedlają Podiebradowie. Książę Jan Podiebrad w latach 1542-1562 przebudowuje zamek. Pierwsza faza obejmuje przebudowę zamku gotyckiego – szczególnie domu mieszkalnego – w stylu renesansowym. Druga faza obejmowała budowę tzw. Pałacu (1559-1562 r.), podwyższenie wieży zamkowej (1561 r.) i budowę przedbramia – barbakanu (1563 r.). Podczas rządów księcia Karola II następuje kolejna rozbudowa zamku. Pomiędzy 1585-1616 rokiem powstają:
- skrzydło wschodnie (1585-1586 r.),
- skrzydło południowe (1606-1608 r.),
- krużganki obiegające skrzydło wschodnie i wieżę (1589-1608 r.), potem skrzydło północne,
- dekoracyjna brama wjazdowa do pałacu (1603 r.),
- bastiony obronne (1603-1610 r.),
- nowe drogi komunikacyjne łączące pałac z zamkiem, pałac z kościołem zamkowym i klatkę schodową pałacu (1616 r.).
W tej postaci, po modernizacjach, zamek przetrwał do obecnych czasów.
1 – skrzydło zachodnie (widok po modernizacji w 1750 r.), 2 – skrzydło południowe, 3 – skrzydło wschodnie, 4 – pałac. 5 – łącznik pałacu z kościołem zamkowym, 6 – budynek bramny (liczne przebudowy), 7 – późniejszy (XVIII wieczny) budynek gospodarczy (ilustracja ze zbiorów DŻS)
Brama wjazdowa
Brama wjazdowa na zewnętrzny dziedziniec zamkowy. Nad bramą widoczny posąg księcia Jana Podiebrada. Nad nim tablica fundacyjna. Obok posągu – płaskorzeźby herbowe. Poniżej – widoczne są mury barbakanu oraz resztki chodnika straży i otwory strzelnicze (zamurowane)
Główna brama
Główna brama zamkowa. W zwieńczeniu widoczna kompozycja heraldyczna obejmująca herby Karola II (księstwa ziębicko-oleśnickiego) oraz jego dwóch żon
Zmiany za Wirtembergów
Za ich czasów trwa przebudowa zamku na rezydencję pałacową. W tym celu na początku przeniesiono stajnie ze skrzydła wschodniego poza zamek. Zatem rozpoczęto przebudowę wnętrz w stylu baroku. M. in. sufity kilku sal ozdobiono dekoracjami stiukowymi, stropami i malowidłami. Na II piętrze skrzydła wschodniego, z kilku sal stworzono jedną, z przeznaczeniem na jadalnię i salę teatralną. W niej umieszczono obrazy z postaciami Wirtembergów. Dla lepszego oświetlenia sali powiększono okna. Rozpoczęto wprowadzać korytarze i w skrzydle wschodnim wybudowano klatkę schodową. Pomiędzy południowym skrzydłem zamku i stawem założono ogród w stylu francuskim (potem angielskim) i wybudowano budynek oranżerii.
Widoczne zmiany nastąpiły w skrzydle zachodnim – dach przybrał formę mansardową (ok. 1750 r.). W skrzydle północnym dobudowano nowe izby dla dworzan i obsługi.
Zmiany za Brunszwików
Pierwszy z nich Fryderyk August zaczyna w 1793 r. wykonywać kolejne zmiany w wystroju pomieszczeń. Jednak nie widząc możliwości dalszej rozbudowy zamku – rozbudowuje pałac w Szczodrem, który staje się po 1802 r. jego wspaniałą rezydencją. Zamek oleśnicki traci rangę książęcego. W latach 1816-1884 w skrzydle północnym zamku przebywają urzędnicy książęcy.
Zmiany za Hohenzollernów
W 1885 r. zamek oleśnicki staje się siedzibą każdego następcy tronu Cesarstwa Niemieckiego i Królestwa Prus – wzrosła jego ranga. W latach 1891-1906 r. trwają w zamku prace remontowe i modernizacyjne. Dostosowano zamek do współczesnych potrzeb (wykonano instalacje wodno-kanalizacyjne, łazienki, toalety, oświetlenie, ogrzewanie). Do widocznych zmian wewnętrznych można zaliczyć m.in. podwyższenie sali myśliwskiej (obecnie rycerskiej), udekorowanie jej sufitu ornamentem sztukatorskim, a ścian – drewnianą boazerią. Do widocznych zmian zewnętrznych należy m.in. przemieszczenie wjazdu do zamku na środek skrzydła północnego. W miejscu starego wjazdu umieszczono klatkę schodową, ułatwiającą komunikację zamek – pałac.
Fotomontaż pokazujący rozmieszczenie nowego i starego wejścia (wjazdu) na teren dziedzińca zamkowego
Ponadto wykonano nowy łącznik pałacu z zamkiem. Zamek po 1906 r. stanowił siedzibę letniego i zimowego wypoczynku następcy tronu Wilhelma, jego żony Cecylii i dzieci. Po abdykacji cesarza w 1918 r. w zamku zamieszkuje księżna Cecylia. W 1923 wraca z wygnania były następca tronu i zamek w 1926 r. staje się jego własnością.
Zamek po 1945 r.
Zimą 1945 r., w związku ze zbliżaniem się frontu, zamek opustoszał, a w trakcie walk nie został uszkodzony. W 1945-1946 r. zajmowany był przez oddział radzieckiego Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, zajmującego się zbieraniem i przygotowywaniem do transportu byłych alianckich jeńców wojennych. Zgrupowano w nim m.in. Francuzów i Włochów.
Od końcu 1946 r. do połowy 1947 r. zamek był wykorzystywany przez Państwowy Urząd Repatriacyjny jako punkt zbiorczy wysiedlanych Niemców. W pałacu mieściła się Komenda Hufca ZHP. Pomieszczenia zamkowe były ogólnodostępne.
W latach 1950-1953 miało w nim siedzibę Technikum Budowlano-Drogowe. Potem wykorzystywało go szereg instytucji, niedbających o utrzymanie dobrego stanu pomieszczeń.
W 1965-1975 r. trwały prace budowlane i konserwatorskie adaptujące zamek na potrzeby ZHP i muzeum. W 1971-1993 r. w części pałacowej istniało muzeum, będące filią Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu. W 1975-1992 r. zamek użytkuje Centralna Szkoła Instruktorów i Centralna Szkoła Instruktorów Zuchowych ZHP.
W 1992 r. przejmuje go Urząd Rejonowy w Oleśnicy, a rok później został przekazany Komendzie Głównej OHP na utworzenie w nim Centrum Kształcenia i Wychowania.
Marek Nienałtowski
Literatura:
- Nienałtowski M. Zamek książęcy w Oleśnicy. Oleśnica. 2006
- Przyłęcki M. Zamek w Oleśnicy. Wrocław. 1989
- www.olesnica.org