Historia Oleśnicy
Historia Oleśnicy do 1945 roku. Wybrane zagadnienia.
Oleśnica do 1945 roku
Pochodzenie nazwy miasta
Przyszłe miasto było otoczone terenami podmokłymi i rozlewiskami, na których rosło wiele olch (olszyn). Prawdopodobnie nazwa osady wywodzi się od tych olszyn lub od rzeczki Olzy lub Olszy. Później w dokumentach i drukach spotykano nazwy miasta w różnych postaciach między innymi: Olseniz, Olesznica, Olesznicia, Olesnic, Olesnitz, Olesnicz, Olsniz, Olsna, Oelsse, Olse, Olczenicz, Alsnensis, Olsen, Oelse, Oels. W połowie XVIII w. zaczyna przeważać nazwa Oels. J.H. Zedler w swoim leksykonie (1732-1754 r.) podaje kilka nazw miasta i stwierdza, że słowiańska nazwa brzmi Olesnyca. W XIX w. używano zamiennie zapisów Öls i Oels. W 1913 r. uznano za obowiązująca nazwę Oels. Nazwa "Oleśnica" utrzymała się do połowy XIX wieku za sprawą książek wydawanych w j. polskim w oleśnickich drukarniach. W nich podawano miejsce wydania - Oles(ś)nica.
Oleśnica wkracza do historii
Za niepodważalną datę pierwszego wzmiankowania Oleśnicy należy uważać rok 1230. Wówczas to Henryk Brodaty, w dokumencie wystawionym w Oleśnicy, wspomina jako proboszcza kościoła pw. świętego Jana Ewangelisty w Oleśnicy mistrza Tomasza, kanonika wrocławskiego, kanclerza księcia Henryka Brodatego. To oznacza, że wówczas istniała Oleśnica, parafia i kościół św. Jana, który musiał zajmować szczególnie znaczące miejsce w diecezji wrocławskiej i księstwie. Oleśnica leżąca przy ważnych szlakach komunikacyjnych, była ówcześnie osadą targową. Obok osady i kościoła znajdował się gród obronny, który w 1238 r. był wzmiankowany jako miejsce dłuższego pobytu księcia Henryka Pobożnego, co może wskazywać, że był traktowany jako gród książęcy. W nim zapewne znajdowała się również rezydencja kasztelana oleśnickiego, rozumianego jako komendanta grodu, a potem zamku.
Lokacja miasta
22 lutego 1255 roku książę wrocławski Henryk III wystawił dokument lokacyjny, w którym przekazał zasadźcom miasto w celu jego lokowania na prawie średzkim. Książę przekazał do zasiedlenia teren o wielkości jednego łanu (to jest 30 morgów, czyli około 16,8 hektara). Zasadźcami (lokatorami) byli Albert i Richolf. Ich zadaniem było: zwerbować osadników, wykonać pomiary, opracować plany miasta, nadzorować jego budowę, a także zorganizować miejską społeczność. W zamian za poniesiony trud otrzymali szereg przywilejów i korzyści ekonomicznych - stając się wójtami miasta. Lokacja miasta miała duże znaczenie dla jego rozbudowy przestrzennej. Wytyczono prostokątny plac rynkowy (Rynek) o wymiarach 140 x 70 m, (czyli ok. 1 hektara), z którego wybiegało 12 ulic. Tak rozwiniętej struktury komunikacyjnej nie posiadał rynek żadnego miasta śląskiego. Wokół rynku wytyczono bloki zabudowy, które z kolei podzielono na parcele (działki) pod zabudowę. Rozpoczęto otaczać miasto fortyfikacjami drewniano-ziemnymi, wykopano fosy i prawdopodobnie zapewniono ich zasilanie wodą.
Oleśnica w czasach Piastów oleśnickich
Od 1294 roku Oleśnica należy do księstwa głogowskiego i około 1313 roku w wyniku jego podziału powstaje księstwo oleśnickie, którego władcą zostaje Bolesław, tytułujący się panem Oleśnicy i Gniezna oraz dziedzicem Królestwa Polskiego. Z prawej pokazano pieczęć Bolesława z 1313 roku. Dokumenty wystawiane w Oleśnicy mogą świadczyć o tym, że już wówczas Oleśnica staje się miastem rezydencjalnym. Po śmierci Bolesława około 1321 roku, księstwo oleśnickie przejmuje jego brat Konrad Namysłowski. W 1323 roku osiada on ostatecznie w Oleśnicy i staje się protoplastą oleśnickiej linii Piastów śląskich. Od tego czasu znany jest jako Konrad I Oleśnicki. Zamieszkuje w grodzie książęcym (zamku oleśnickim) i rozpoczyna jego rozbudowę. Również wtedy w mieście rozpoczęto budowę ceglanych murów obronnych z czterema bramami miejskimi. Duże partie tych murów i jedna z wież, zachowały się do dnia dzisiejszego. Oleśnica w tym czasie liczyła zaledwie około 1000 mieszkańców i należała do mniejszych miast śląskich. W 1329 roku księstwo oleśnickie staje się lennem czeskim. Kuratela króla czeskiego wzmocniła pozycję księstwa Oleśnickiego.
W czasie swego długiego panowania w Oleśnicy Konrad I († 1366 r.) wybitnie powiększył terytorium księstwa. Po nim księstwo przejmuje Konrad II (około 1338-1403 roku), a następnie Konrad III (około 1354-1412 r.). W tych czasach wybudowano kościół św. Jerzego, kościół NMP, rozbudowano kościół świętego Jana, Żydzi wybudowali synagogę. Mieszczanie uzyskują przywileje zwiększające ich znaczenie, powstaje Rada Miejska, która wykupuje (1407 roku) od księcia urząd wójtowski. Od tego czasu miasto jest rządzone wyłącznie przez Radę Miejską i burmistrza. Wybudowano w rynku Ratusz (około 1410 roku). Konrad III miał pięciu synów, którzy także nosili imię Konrad. Najbardziej znany był Konrad IV - biskup wrocławski oraz Konrad VII, który wystąpił w bitwie pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków, dowodząc chorągwią śląską.
Odrys pieczęci z pierwszym herbem Oleśnicy, znanym z dokumentu z 1310 roku
Postać pierwszego herbu miasta, jednego z najstarszych na Śląsku, jest znana z dokumentu wystawionego w 1310 r. W 1405 r. pojawia się dokument, z przywieszoną pieczęcią herbową, na której godłem jest orzeł św. Jana. Godło to jest używane także obecnie. W 1410 roku w bitwie pod Grunwaldem zdobyto chorągiew księstwa oleśnickiego, na której znajdował się jego herb.
Odcisk pieczęci z godłem Oleśnicy - orłem św. Jana
Herb ten z czasem zaczął pełnić ważną rolę w symbolice Dolnego Śląska, aż po czasy współczesne. Około 1430 r. bito monetę halerzową. Ostatni z Piastów oleśnickich Konrad X Biały umarł bezdzietnie w 1492 r. Księstwo oleśnickie, jako opróżnione lenno, przechodzi do dyspozycji panującego w Czechach króla Władysława Jagiellończyka.
Chorągiew z herbem księstwa oleśnickiego
Moneta halerzowa bita w Oleśnicy ok. 1430 roku
Oleśnica w czasach Podiebradów
Władysław Jagiellończyk w 1495 r. przekazuje księstwo jako lenno Henrykowi I, księciu ziębickiemu, synowi króla Jerzego z Podiebradu. Powstaje księstwo ziębicko-oleśnickie. Za czasów Karola I (1476-1536 r.) rozbudowano: kościół św. Jana (1500-1510 r.) i rozpoczęto pochówki (1498?, 1513?) rodziny książęcej w krypcie Podiebradów, która zapoczątkowała tworzenie Mauzoleum Podiebradów. W 1505 r. w Oleśnicy rozpoczyna pracę mennica, wybijająca grosze. Późniejsze monety, w tym złote guldeny i dukaty, są bite w Złotym Stoku, stanowiącym własność Podiebradów. O ówczesnym rozkwicie miasta świadczy powstanie w 1529 r. drugiej w kolejności na Śląsku drukarni. W późniejszym okresie Oleśnica jest prężnym ośrodkiem drukarstwa. Wówczas też, w obawie przed nawałą turecką, rozpoczęto budowę drugiego pierścienia murów obronnych. W 1538 r. książęta wprowadzili na terenie księstwa oleśnickiego i ziębickiego oficjalnie protestantyzm. W 1543 r. rozpoczynają się prawie samodzielne rządy księcia Jana (1509-1565), będące "złotym okresem" w historii Oleśnicy. Był to również okres dość długiej stabilizacji (bez wojen) i wzrostu zamożności miasta. Wówczas następuje modernizacja i rozbudowa zamku. Książę Jan żeni się z córką kasztelana krakowskiego Krystyną Szydłowiecką. Pamiątką po nich jest m.in. nagrobek tumbowy, jeden z ważniejszych zabytków Oleśnicy
Profil Jana Podiebrada z monety złotej | Rzeźby Jana Podiebrada i Krystyny Szydłowieckiej z nagrobka tumbowego |
Karol II (1545-1617 r.) położył największe zasługi dla Oleśnicy. W latach 1585-1616 dokonuje zasadniczej rozbudowy i przebudowy, w formach architektury renesansowej, zamku książęcego. To jemu zawdzięcza zamek swój obecny wygląd.
Profil Karola II z monety złotej | Zamek oleśnicki. Taką postać ma od 1616 roku |
Książę sprzyja również założeniu wodociągów. Powołuje znane potem ze swych osiągnięć Gimnazjum illustre, zakłada tzw. Bibliotekę łańcuchową, istniejącą w tym samym pomieszczeniu do dziś. Uzupełnia największą na Śląsku bibliotekę książęcą. Rozbudowuje Kościół zamkowy. Powstała wówczas ambona jest zabytkiem na miarę europejską. Za jego czasów stolica małego księstwa, mająca dotąd znaczenie raczej obronne i administracyjne, stała się ośrodkiem kultury i sztuki. Zapewne wówczas powstał udostojniony (duży, uroczysty itp.) herb miasta, pokazany w książce wydanej w drukarni oleśnickiej w 1593 r.
Najstarszy i dokładny widok Oleśnicy z ok. 1620 r. Autor Daniel Meisner |
Po śmierci Karola II rozpoczyna się wojna trzydziestoletnia, podczas której liczba mieszkańców Oleśnicy spada o połowę. W 1623 r. zostaje zamknięta mennica oleśnicka. W 1647 r. umiera Karol Fryderyk ostatni z Podiebradów oleśnickich. Pozostawia córkę Elżbietę Marię.
Oleśnica w czasach Wirtembergów
Po ślubie Elżbiety Marii z Sylwiuszem Nimrodem (1622-1664 r.) - księstwo oleśnickie jako lenno dziedziczne dostaje się w 1649 r. przedstawicielowi dynastii wirtemberskiej. Książę Sylwiusz musi wyprowadzić księstwo i Oleśnicę z zapaści wywołanej wojną trzydziestoletnią.
W 1650 przyznał mieszczanom prawo dystrybucji piwa w 46 wsiach, co przyczyniło się do rozwoju piwowarstwa i wpływu gotówki do kasy miejskiej. W 1652 r. odbudował Bramę bydlęcą, odnowił także dzisiejszą Bramę wrocławską. W 1664 r. polecił odrestaurować ratusz.
Przeprowadził w księstwie gruntowne reformy kościelne. Wydał przepisy przeciwpożarowe. W 1662 r. rozpoczyna przebudowę zamku - z obronnego zaczyna on przyjmować charakter rezydencji pałacowej. Zreformował szkolnictwo, wprowadził obowiązek szkolny na poziomie elementarnym. Otaczał się poetami, muzykami, fizykami i matematykami. W tym czasie lekarzem Sylwiusza Nimroda był przyszły wielki poeta śląski i niemiecki - noszący potem pseudonim Angelus Silesius. Polskim Pastorem był Jerzy Bock, uczący księcia j. polskiego. Oficyna wydawnicza tłoczy m.in. szereg cennych druków w języku polskim. Z licznej grupy poloników, na uwagę zasługują: Jerzego Bocka Nauka domowa. .. (1670 r.), Macieja Gutthetera Dobrackiego Spiżarnia duszna … (1671 r.), Samuela Cretiusa Krześciańskie przymioty … (1682 r.), Adama Gdacjusza Dyszkurs o dobrych uczynkach (1687 r.), Jana Ernesti Treść wszystkich modlenia się sposobów… (1687 r.).
Po śmierci Sylwiusza Nimroda i dojściu jego trójki synów do pełnoletniości (1673 r.) - Oleśnicę obejmuje - Sylwiusz Fryderyk (1651-1697). W 1670 r. z inicjatywy synów Sylwiusza powstaje Dom Komediowy, pierwszy teatr Oleśnicy i jeden z pierwszych teatrów śląskich. W 1674 r. wznowiono działalność mennicy. Związane było to z zatrudnieniem w 1672 r. znanych mincerzy Jana Neidhardta i Samuela Pfahlera. Wyremontowano w 1682 r. Gimnazjum założone jeszcze przez Karola II, dodano jedną w pełni wyposażoną klasę. Książęta otaczali też opieką wdowy po nauczycielach i kaznodziejach. Ufundowano dla nich w Oleśnicy w 1683 r. tzw. Dom Wdów, obecnie istniejący. Obowiązek nauki szkolnej dla dzieci obojga płci został obostrzony karami za absencję.
Kolejny książę - Chrystian Ulryk I (1652-1704 r.) był wielkim mecenasem nauki i sztuki.
Zgromadził dużą bibliotekę, zbierał monety rzymskie i greckie, rzadkie kamienie, muszle, soczewki, obrazy malarzy holenderskich i innych. Wszelkie eksponaty (w tym embriony w spirytusie), stanowiły zaczątek muzeum zamkowego w Oleśnicy. W 1700 r. dobudowano do kościoła św. Jana kaplicę grobową książąt Wirtemberskich z podziemną kryptą, widoczną na ilustracji z lewej. W Gimnazjum nakazał uprawianie nowych kierunków (taniec, fechtunek, jazda konna), niedostępnych wcześniej dla dzieci mieszczan. W 1703 r. funduje dla kościoła NMP i św. Jerzego ołtarz z amboną i lożę książęcą.
Jego syn Karol Fryderyk (1690-1761 r.) obejmuje część oleśnicką dopiero po uzyskaniu lat sprawnych w 1707 r. Wówczas Oleśnicę opisał Jan Sinapius. Zaraza, która wybuchła w 1710 r. odebrała życie siedmiu tysiącom ofiar w całym księstwie. W 1730 r. pożar trawi prawie całe miasto. Ocalały jedynie: zamek, kościół św. Jana, kościół NMP i św. Jerzego oraz kilka domów. Dzięki zapobiegliwości księcia miasto zostaje w dużej części szybko odbudowane. Korzystając z obecności garnizonu austriackiego oleśniccy katolicy doprowadzają do otworzenia kaplicy, a potem wybudowania kościoła katolickiego pw. Św. Trójcy. W 1744 r. Karol Fryderyk ustępuje z księstwa oleśnickiego. Władzę, także nad częścią bierutowską, przejmuje Karol Chrystian Erdmann.
Zmiany wywołane zajęciem Śląska przez Prusy.
Po zajęciu Śląska przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego (1741 r.), struktura administracyjna oparta na księstwach zostaje zamieniona strukturą powiatową. Książęta stają się właścicielami ziemskimi - majątkiem ziemskim zarządza tzw. Kamera książęca. Władzę w powiecie obejmuje Starosta. Ze względu na zasługi dla Prus, książę K.Ch. Erdmann nie traci wszystkich przywilejów, zachowuje prawo do lenna. Miasto traci samorządność, Radę Miejską zastępuje Magistrat będący urzędem państwowym. Burmistrz podlega urzędnikowi królewskiemu. Rozbudowa miasta następowała bardzo powoli. Książę jest zainteresowany budową rezydencji w Pokoju. Zamek oleśnicki był zamieszkiwany tylko zimą. Pomimo tego w roku 1750 następuje jego znaczna modernizacja. W tym czasie zamek, Oleśnicę i inne miasta księstwa oleśnickiego rysuje F.B. Werner. Prawo warzenia piwa posiadało 137 domów, natomiast prawo sprzedaży zostało ograniczone do siedmiu wsi. Jarmarki większe nadal odbywają się cztery razy w roku. Ze względu na obowiązujące od 1764 r. wymogi przeciwpożarowe, nowobudowane domy muszą być wykonane z cegły i mieć pokrycie ceramiczne. Przebudowa miasta z substancji drewnianej na murowaną, nie przebiega szybko. W 1780 r. w mieście znajdowały się 433 domy prywatne. Z tego 217 miejskich i 99 książęcych, w tym 28 murowanych, pozostałe z muru pruskiego. W 1785 r. Oleśnica posiada zaledwie 3158. mieszkańców, a więc nadal należała do mniejszych miast na Dolnym Śląsku. W 1791 r. z okazji 50 rocznicy ślubu pary książęcej - stany księstwa oleśnickiego wystawiły jeden z najstarszych pomników na Dolnym Śląsku - kolumnę Złotych Godów - projektu architekta K. J. Leysera. Wkrótce po obchodach Złotych Godów para książęca umiera, pozostawiając córkę Zofię, której zapisano dobra księstwa oleśnickiego.
Oleśnica w czasach Brunszwików
Po śmierci księcia Karola Chrystiana Erdmanna księstwo oleśnickie, dzięki możliwości dziedziczenia księstwa także w linii żeńskiej i poparciu króla Prus, przeszło w ręce Brunszwików. Pierwszym z nich był Fryderyk August. Chociaż panował w księstwie krótko, były to wspaniałe czasy dla kultury oleśnickiej. Pierwszym krokiem księcia, miłośnika teatru i muzyki, było stworzenie odrębnego, nowoczesnego budynku teatralnego, poprzez przebudowę ujeżdżalni. Teatr miał zapewnić rozrywkę nie tylko elicie dworskiej, ale także mieszczanom, gdyż wstęp na przedstawienia był wolny. W teatrze oleśnickim występowała trupa teatralna z Wrocławia, posiadająca profesjonalnych aktorów i śpiewaków. Również w nim koncertuje ze swoją orkiestrą Karl von Dittersdorf. Gościły także inne orkiestry. Książę dbał o otoczenie Oleśnicy, tworzył promenady spacerowe, wokół zamku ogród w stylu angielskim. Upiększył również pomieszczenia zamkowe. W 1799 r. zmodernizował gotycką wieżę kościoła NMP i św. Jerzego. Dbał o zasiedlenie ciągle jeszcze wolnych parcel, powstałych po pożarze miasta w 1730 r. Udzielał pomocy w budowie nowych domów. Wspierał działania Bractwa kurkowego - za jego pieniądze wybudowano murowany kulochwyt na strzelnicy. Powiększał bibliotekę książęcą, która podobno liczyła 18 000 woluminów i zajmowała dwie komnaty. Udostępnił ją do użytku publicznego i zimą ogrzewał. Jednak głównie poświęcał się rozbudowie wspaniałego pałacu w Szczodrem.
Księstwo po zmarłym (1805 r.) księciu obejmuje jego bratanek, sławny "Schwarze Herzog" (Czarny Książe) Fryderyk Wilhelm (1771-1815 r.) - późniejszy bohater narodowy Niemiec (ilustracja z prawej). Około 1805 roku Oleśnicę i zamek rysuje Friedrich Gottlieb Endler.
W 1806 r. Oleśnica została zajęta przez Bawarczyków - koalicjantów Napoleona. Wojska okupacyjne prowadziły twardą politykę fiskalną, czym doprowadzali do biedy mieszkańców miast i wsi księstwa. W 1808 roku wojska napoleońskie zakończyły okupację Oleśnicy. W Prusach wprowadzono nowe reformy. Powstaje nowa ordynacja miejska - zwiększa się poprzednio ograniczona samorządność i zmniejsza zależność od książąt. Władza książęca staje się tytularna. W 1811 roku pojawia się edykt królewski wprowadzający wolność wykonywania zawodu i handlu, znoszący m.in. średniowieczny system cechowy i jego przywileje. Sprzyja to rozwojowi handlu i rzemiosła. W czasach pruskich za pomocą władz administracyjnych i kościelnych prowadzono zdecydowaną politykę germanizacyjną. Ograniczono kazania w j. polskim, ostatecznie likwidując je w 1821 roku Edykt emancypacyjny wprowadzony w 1812 roku zrównywał w prawach Żydów. Szybko zajmują oni znaczące pozycje w handlu i bankowości. W 1817 roku powstaje nowa synagoga, a w 1823 roku - cmentarz żydowski. W latach 1820-23 zaczyna funkcjonować cmentarz miejski przy obecnej ul. Wojska Polskiego. Zostają zamknięte dotychczasowe cmentarze przy kościołach grzebalnych, które zostają rozebrane.
W 1822 i 1823 roku dwa duże pożary niszczą wiele domów, w tym Ratusz. Odbudowano go w 1826 roku, łącząc w całość dwa dotychczas oddzielne budynki.
Budynek Ratusza około 1920-1930 roku
Od 1827 r. zaczynają w Oleśnicy powstawać różne stowarzyszenia śpiewacze, teatralne, muzyczne, które często występują. Duże znaczenie dla miasta ma ogłoszenie Oleśnicy w 1850 r. - miastem garnizonowym. Od tego czasu miasto jest związane z wojskiem. Po 1870 r. powstają koszary.
Koszary Regimentu Dragonów
W 1873 r. wzniesiono najbardziej znany pomnik oleśnicki - Kolumnę Zwycięstwa, upamiętniający zwycięstwo Niemiec nad Francją. W 1863 r. w mieście mieszkało 6497 osób cywilnych i 861 żołnierzy. Oddzielny okręg zamkowy miał 141 mieszkańców. Dla bardziej już nowoczesnego rozwoju miasta ważny był rok 1868 - powstaje dworzec kolejowy i zlikwidowane zostają trzy bramy miejskie. Miasto wychodzi ze średniowiecznych murów. Zaczynają pojawiać się zakłady przemysłowe i komunalne.
Koszary Batalionu Jegrów
Oleśnica w latach1885 -1945
Ostatni książę brunszwicko-oleśnicki Wilhelm nie zabiegał o zwiększenie roli księstwa oleśnickiego i przez 60 lat swojego panowania nie pojawił się nigdy w zamku oleśnickim. Umierając w 1884 r. pozostawił go w złym stanie. W 1885 r. poprzez podział dóbr księcia na dwie części, wiele terenów w Oleśnicy (i poza nią) oraz cennych zabytków stało się własnością jego krewnego - króla Saksonii (m. in. wspaniałe zbiory biblioteki książęcej, gromadzone jeszcze przez Podiebradów, trafiły do Drezna). Mniejsza część, m.in. z zamkiem w Oleśnicy i Bierutowie stała się tzw. lennem tronowym, które było przeznaczone dla kolejnych następców tronu z rodu Hohenzollernów.
Budynek szkoły podstawowej dla chłopców
W ten sposób zamek oleśnicki stał się rezydencją każdego następcy tronu, a w latach 1926-1945 własnością byłego następcy tronu Fryderyka Wilhelma. Wzrosła ranga Oleśnicy, jako miasta związanego z domem panującym w Niemczech i Prusach, w związku z tym zaczęto przygotowywać zamek do zamieszkania przez następcę tronu.
Budynki sądu i poczty
Od 1883 r. i poprzez trzy kolejne, dwunastoletnie kadencje burmistrzem był Richard Kallmann. Zastaje miasto szare - pozostawia - piękne z zadbanymi budowlami i ogrodami. W latach 1886/87 r. powstaje nowy miejski szpital, dwie fabryki mebli, fabryka obuwia. Budowa budynku wodociągów oraz wieży ciśnień, która miała być symbolem nowoczesnej Oleśnicy przypada na lata 1897- 98. Wówczas też wybudowano nowy budynek gazowni oraz rzeźnię miejską, która ze względów higienicznych miała zastąpić liczne małe rzeźnie na terenie miasta.
Park z pomnikiem cesarza Fryderyka III i nowe budowle
Następnie powstają budynki sądu, poczty, okazały kwartał mieszkaniowy wokół parku Wilhelma z pomnikiem cesarza Fryderyka III, związanego z Oleśnicą, nowe gimnazjum, sieć kanalizacji miejskiej (1908 r.), sieć elektryczna (1910 r.) i w 1913 r. największy zakład oleśnicki - Warsztaty Naprawcze Kolei Rzeszy. W związku z przewidzianym zwiększeniem ilości mieszkańców - wybudowano (1913) jedną z najpiękniejszych szkół podstawowych na Śląsku.
Budynek gimnazjum
W trakcie I wojny światowej Oleśnica staje się miejscem szkolenia rezerwistów. Pojawiły się zapasowe lazarety, rozmieszczone w halach fabrycznych, szkołach i zamku oleśnickim.
Lazaret w hali Warsztatów Naprawczych Kolei Rzeszy
Po 1920 r. następuje rozwiązanie jednostek wojskowych i część koszar zostaje przebudowana na mieszkania.
Nowa dzielnica mieszkaniowa
Po 1922 r. rozpoczął się zdecydowany rozwój budownictwa mieszkaniowego (komunalnego, spółdzielczego, kolejowego i prywatnego), co do 1930 r. zaowocowało wybudowaniem ponad 1000 mieszkań. W latach 1922-27 powstaje miejski kompleks wypoczynkowy (park, boiska, basen, stawy).
Basen miejski
W latach 1925/26 - rozbudowano Oleśnickie Sale Miejskie i stworzono jedną z najnowocześniejszych scen na Dolnym Śląsku. W 1933 roku miasto liczyło 15 728 mieszkańców, z tego 12 044 ewangelików, 3 041 katolików i 144 wyznawców judaizmu.
Staw z wypożyczalnią łódek
Po 1934 r. rozpoczęła się militaryzacja miasta - zaczyna ją budowa nowych koszar dla Pułku Kawalerii (tzw. Białe koszary). Były koszarowy budynek Batalionu Jegrów zostaje ponownie zasiedlony przez wojsko. W 1937 r. rozpoczęto budowę lotniska wojskowego i zakładu naprawy samolotów.
Sale Miejskie z widoczną w głębi przybudówką mieszczącą zautomatyzowaną, nowoczesną scenę
W 1933 r. zaczęły się ataki na żydowskich mieszkańców miasta, m.in. wybijano szyby w sklepach, wyganiano z restauracji osoby posiadających semickie rysy twarzy. W marcu 1933 r. bojówki SA zajęły budynek sądu oleśnickiego, aby nie dopuścić do pracy adwokatów żydowskiego pochodzenia. Właściciele firm opuszczają miasto - największy sklep w Rynku J. Tockussa stał się własnością aryjczyka von Exnera. W marcu 1938 r. wszyscy Żydzi otrzymują polecenie pracy przymusowej. Podczas Nocy Kryształowej w Oleśnicy spalono Synagogę, prawdopodobnie dom grzebalny na cmentarzu. Zniszczono również 5 sklepów. W 1939 r. w Oleśnicy mieszkało już tylko 18 Żydów.
Kompleks koszar dla Pułku Kawalerii
W trakcie II wojny światowej Oleśnica także staje się miejscem szkolenia rezerwistów i od 1943 r. również miejscem stacjonowania lazaretów. Największe lazarety rozmieszczone były w obecnym budynku Liceum nr 1 i Gimnazjum nr 1. Dzieci uczęszczające do tych szkół przeniesiono do innych. Liczna grupa Polaków pracujących w Oleśnicy, nosząca naszywki z literą „P”, podlega różnym ograniczeniom i nakazom.
Podczas zbliżania się Armii Czerwonej do dawnej granicy niemieckiej, nakazano ewakuację wszystkich mieszkańców Oleśnicy pod groźbą kary śmierci. W mieście pozostało kilka osób narodowości niemieckiej oraz obcokrajowcy - robotnicy przymusowi.
W trakcie zajmowania Oleśnicy przez Armię Czerwoną doszło do dwudniowych walk, które spowodowały znaczne pożary całych pierzei i kwartałów miasta, miała na to wpływ gęsta zabudowa. Po zajęciu miasta - staje się ono ważną bazą wojskową - w mieście stacjonuje 7 szpitali, koszary są zajęte przez oddziały czerwonoarmistów. Na lotniskach stacjonują, zależnie od potrzeb, 1-3 pułki lotnictwa. Kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, tysiące ton ładunków i sprzętu wojskowego rozładowuje się na stacji oleśnickiej i różnych punktach rozładowczych (m.in. II Armia Wojska Polskiego). Przez miasto nieprzerwanie maszerowali żołnierze. W lutym - marcu miasto i węzły kolejowe były wielokrotnie bombardowane przez lotnictwo niemieckie. Oleśnica stała się też punktem koncentracji byłych jeńców armii niemieckiej (np. Francuzów, Włochów, Jugosłowian i innych). Prawie wszystkie większe budynki były zajęte przez wojsko i jeńców. Miały miejsce podpalenia celowe lub przypadkowe niezamieszkanych domów.
Od lutego zaczynają przybywać do Oleśnicy grupy Polaków - byli to strażnicy kolejowi, potem kolejarze, milicjanci, pocztowcy i w końcu kwietnia - pierwszy burmistrz Oleśnicy Mieczysław Piasecki. Odziały Zdobyczy Armii Czerwonej wywożą do ZSRR wyposażenie Warsztatów Naprawczych Kolei Rzeszy. Pod koniec maja 1945 r. były zameldowane w Oleśnicy oficjalnie 933 osoby. Niemieckie źródła podają, że w czerwcu 1945 r. w Oleśnicy zamieszkiwało ok. 4000 niemieckich mieszkańców, którzy wrócili do miasta. Skoszarowanych było ok. 4000 Włochów, 1000 Francuzów i 500 Jugosłowian, a także jeńców innych narodowości, którzy byli sukcesywnie wywożeni do swoich krajów. Przejęcie miasta przez polskie władze administracyjne nastąpiło 7 lipca 1945 r. W okresie od stycznia 1945 r. do września 1946 r. - liczba zniszczonych lub spalonych budynków mieszkalnych wyniosła 987, tj. 53% ich stanu z 1939 r., a ogólną ilość zniszczeń arbitralnie przyjmuje się (zależnie od autorów), na 60, 70, 75 lub 80 %.
Oleśnica po 1945 roku
Marek Nienałtowski
Opracowano na podstawie: Mrozowicz W., Wiszewski M. Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006 oraz witryny internetowej www. olesnica.nienaltowski.net.